Çin’de koronavirüs sebebiyle 50 bin kişi yakıldı mı?

Sosyal medyada paylaşılan çeşitli gönderilerde Çin’de koronavirüs sebebiyle 50 bin kişinin yakıldığı, bunun kanıtının da şehrin üzerinde oluşan masif sülfür dioksit tabakası olduğu iddia edildi. İddialar, Çekya merkezli hava tahmin sitesi Windy’den alınan ekran görüntülerine dayalıydı. Twitter’da paylaşılan bir gönderi, yaklaşık 15 bin kez beğenilirken, 12 bin kez retweet edildi. İddia, Habertürk, Hürriyet ve Yeni Akit gibi sitelerin sayfalarına da taşındı. 

Ancak iddia doğru değil. İnsan bedeni yakıldığında ortaya çıkan temel atık sülfür dioksit değil. Sadece insan yakılmasıyla öne sürülen kadar bir salım oluşması için 4 milyardan fazla insan bedeninin yakılması gerekirdi.

İnsan bedeni yakılması, kitlesel sülfür dioksit salımı sebepleri arasında değil 

Sülfür dioksit yapısında kükürtün de olduğu, güçlü bir kokusu olan renksiz bir gaz. Sülfür dioksit salımı en çok enerji santrallerinden, petrol rafinerilerinde ve endüstriyel tesislerde fosil yakıtların yakılmasından kaynaklanıyor. Motorlu araçlar ve ev tipi kazanlı ısıtıcılar da kısmi bir sülfür dioksit ortaya çıkarabiliyor. Orman yangınları ve volkanlar da olası bir başka sebep. Fakat krematizasyon, kitlesel sülfür dioksit salımı sebepleri arasında yer almıyor.

Çin Devleti Sağlık Komisyonu, 1 Şubat 2020’de yayınladığı açıklamada, koronavirüs sebebiyle hayatını kaybeden insanların bedenlerinin, bir önlem olarak krematize edilmesine, yani yakılmasına karar vermişti. Peki kitlesel olmasa da, insan bedeni yakılması belli bir miktar sülfür dioksit salımına neden olabilir mi? 

Teyit, konuyla ilgili bilgi almak için Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kimya bölümünden Doç. Dr. Salih Özçubukçu’ya ulaştı. Özçubukçu’nun verdiği bilgilere göre, ortalama bir insan bedeninde 140 gram kadar sülfür var ve bu da büyük ölçüde protein yapımızda bulunan “sistein” ile “metiyonin” denen iki aminoasitten kaynaklanıyor. İnsan bedeni yakıldığında karbondioksit, azot dioksit gazlarının yanı sıra, kısmi bir sülfür dioksit de ortaya çıkıyor; fakat diğer gazlara göre oranı çok küçük. İnsan bedenindeki sülfürün miktarını anlamak için şöyle de bakılabilir: 

Bunların her biri yandığında dioksit formuna geçiyor ve zehirli gazlar meydana getiriyorlar. 140 gram sülfür yandığında ortaya 280 gram sülfür dioksit çıkıyor.

Bu derece emisyon için 4 milyar beden yakılması gerekirdi  

Peki kaç insan bedeni yakılsaydı, iddiada yer alan miktarda sülfür dioksit açığa çıkabilirdi? İddia o ki 8 Şubat günü Wuhan üzerinde oluşan sülfür dioksit kirliliği 1351 μg/metreküp oranındaydı. Yani her bir metreküp havada 1351 mikrogram sülfür dioksit vardı. 

İtalyan doğrulama platformu Open’ın, Palermo Üniversitesi’nden kimya profesörü Pellegrino Conte’nin aktardığı bilgilerle yaptığı bir hesap bize yardım edebilir. Conte’nin aktardığında göre, öncelikle Wuhan üzerindeki hava tabakasının yaklaşık miktarına ihtiyacımız var. Wuhan 85 bin kilometrekare alana yayılmış bir kent. 10 kilometrelik bir hava tabakası esas alınırsa, bu elimizde 850 trilyon metreküplük bir yekun olduğunu gösterir.

Bir insan yakıldığında ortaya 280 gram sülfür dioksit çıkıyorsa ve Wuhan’da iddia edildiği gibi 50 bin kişi yakıldıysa, hesap aşağı yukarı şöyle olur:

0,02 öne sürülen değerin yakınından bile geçmiyor; insanların toplu olarak yakıldığını, kentin üzerinde oluşan gaz tabakasının olduğu gibi durduğunu, dağılmadığını varsaymamıza rağmen… 

Öne sürülen değerde bir sülfür dioksit kirliliğine sebep olması için kaç insan bedeni yakılmalıydı dersiniz? 

Wuhan’ın nüfusu 11 milyonun, Çin’in nüfusu 1,3 milyarın üzerinde; insanların tamamı koronavirüsten dolayı yaşamını kaybetse ve yakılsa da, böyle bir emisyona ulaşılması olası değil. 

Yine Conte’nin aktardığı gibi haritada verilen rakam, gerçekçi de değil. Bin 351 mikrogramlık bir sülfür yoğunluğu ciddi bir hava kirliliği anlamına geliyor ve saatlik Avrupa limitlerinin çok üzerinde.     

Statisca’daki bir grafiğe göre, 2018’de Çin’de günlük yakılan beden sayısı 5 bin 17 idi. Buna göre 11 milyonluk Wuhan’da, salgınla birlikte gelen yük dışarıda tutulursa, günde yaklaşık 40 beden yakılıyor. 

Sülfür dioksit oranı neyi ölçer, neyi ölçemez? 

Sülfür dioksit, kitlesel beden yakımının kanıtı olabilecek bir metrik de değil. Kremasyon sırasında salınan maddelerin oranlarına bakalım: Su buharı gibi zararsız bileşikler, karbondioksit, karbonmonoksit, azot oksit, hidrojen klorür, hidrojen florür, cıva buharı. Pekin’deki krematoryum emisyonlarını araştıran bir çalışmaya göre de, yakma sırasında ortaya en çok çıkan gaz sülfür dioksit değil, karbondioksit. Bu yüzden sülfür dioksit salımı verileri, bize ceset bertarafı ile ilgili bilgi vermek için uygun değil. 

Sülfür dioksit salımının başlıca sorumlusu fosil yakıtlarsa, bakmamız gereken yerler de kömür yakarak çalışan fabrikalar ile termik santraller olabilir. Nitekim Wuhan’da bu ikisi de var. Ayrıca Anadolu Ajansı tarafından yapılmış olan haberde, 2018-2020 yılları içersinde açılması planlanan yeni endüstri işletmeleri ile Wuhan’ın Çin’in “hidrojen şehri” olacağı yazıyor. 

Özçubukçu’nun Teyit’e açıkladığına göre de, kömürde yüzde 5’e kadar sülfür var, yani kömürdeki sülfürün oranı insan bedenindekinden 25 kat daha fazla. 1000 megavatlık kömür santralinin günde 9 bin ton kömür yaktığı düşünülürse, bir termik santral ve birkaç endüstriyel tesis aynı kirliliği kısa zamanda oluşturabilir. 

Haritalar anlık uydu verilerini yansıtmıyor 

Wuhan’daki yüksek sülfür dioksit oranına kaynaklık eden Windy isimli site, verileri geçmişe dönük olarak tutmuyor. Yalnızca detaylı hava durumu tahminleri yapıyor. Dolayısıyla Windy üzerinden ekran görüntüsü alınarak aktarılan sülfür oranlarına bakılarak, Çin’de 50 bin kişinin yakıldığını söylemek pek akilane de değil. Veriler, değil bunun insan yakılması anlamına geldiği, bir termik santralden kaynaklansa bile, kirliliğin zaman içindeki gidişatını izlememize olanak vermiyor.

Nitekim Britanya’daki teyit platformu Full Fact’in görüştüğü, Windy’nin verilerini temin ettiği NASA da, verilerin sağlandığı GEOS-5 sisteminin gerçek uydu verileri değil, geçmiş veriler üzerinden çalıştığını söyledi: “Haritalar gerçek zamanlı gözlemlere dayanmıyor; hava durumu modellerine dayalı tahminlerden ibaretler. Bu nedenle, kitlesel kremasyon gibi beklenmedik olayları gösteremezler.”

Xinhuanet ve CBR Online da Windy’deki verilerin kitlesel beden yakımını ispatlamaya dayanak oluşturamayacağını vurguladı. 

Sülfür dioksit sorunu yeni değil

Çin ve özellikle Wuhan’da sülfür dioksitten kaynaklı hava kirliliği yeni bir sorun da değil. Greenpeace’in hazırladığı bir rapora göre Çin, dünyanın en fazla termik kapasitesine sahip ülkesi ve 10 yıl öncesine kadar da en çok sülfür salımı yapan ülkeydi. Hava kalitesini artırmaya yönelik çalışmalar sonrası üçüncü sıraya geriledi. Rapora göre ülkede en çok sülfür salımı tespit edilen bölgelerden biri de, Tangshan, Shijiazhuang ve Zouping ile birlikte Wuhan. Sebebi ise enerji santralleri ile demir çelik başta olmak üzere ağır sanayi tesisleri. 

Wuhan halkı geçtiğimiz Temmuz ayında, şehrin yakınına inşası planlanan bir çöp yakma fırınını, sülfür dioksit gibi zararlı madde salımından endişe ettiği için protesto etmişti.

Türk Toraks Derneği’nin hazırladığı bir rapora göre sülfür dioksit gözler, mukoza zarları, cilt ve solunum yollarında tahrişe neden oluyor. Yüksek düzeyde maruz kalınırsa semptomlar daha da ağırlaşıyor. 

Çin’de koronavirüs sebebiyle yaklaşık 50 bin insan yakıldığı iddiası ilk olarak ABD’de sürgün Çinli bir iş insanı tarafından ortaya atılmıştı. 6 Şubat 2020’de katıldığı War Room isimli canlı yayında Çin’in salgınla ilgili gerçekleri sakladığını öne süren Wengui’nin adı, daha önce yolsuzluk iddialarına karışmıştı. Wengui 2015 yılında sınır dışı edildi ve ABD’ye sığındı.

Sonuç olarak iddia gerçeği yansıtmıyor. Ne sülfür dioksit bir yerde kitlesel olarak ceset yakılıp yakılmadığını anlamak için doğru metrik, ne de rakamlar birbirini tutuyor. İddia hatalı bilginin yedi türünden çarpıtmaya örnek.