Kurban kelimesi Arapça bir kelimedir (1).Kurban kelimesi Farsça’da “ yay mahfazası” anlamına geldiği gibi,”kurban, adak” anlamına da gelmektedir. Batı dillerinde de kurban kelimesi yerine kullanılan kelimeler vardır. Almanca’da kurban kelimesi karşılığı Das Opfer, Fransızca ve İngilizce’de Sacrifice kelimesidir. Kurbanla yakın ilgisi nedeniyle İngilizce’de Atonement, Oblation, Offer, , Offering, Propition ve Reconclition kelimeleri kullanılmaktadır. Kurban kelimesinin arapçaya ibranice “ kobran” dan Ârâmice vasıtasıyla geçtiği de ihtimal dahilindedir. İnsanlık tarihine baktığımızda insanoğlu zor durumda kaldıkça, herhangi bir felaketi ucuz atlattıkça kan akıtma ihtiyacı duymuştur. Kötülüklere karşı Paleolitik devirden itibaren tanrılara hayvan, insan ve adak hediyeleri kurban olarak sunulmuştur . İlkel dinlerde kurban kesmek gazaba gelmiş ilâhların gazâbını teskin etmek yahut irtikâp edilmiş suçların vebâlinden kurtulmak gayesini güder. İlkel insan kurban kesmekle ilâhını yiyecek ve içecek takdim etmiş sayılırdı. Kurban edilen nesne, tanrıyı beslemek ve insan hayatına hakim olmasını sağlamak gayesine matuftu. İlahi dinlerin sonuncusu olan müslümanlık’ta kurban , Allah rızası için, kurban bayramında kesilen özel hayvandır.(2) Kurban kesmek, Kur’an’ın açık beyanıyla bir ibadet olmadığı belirtilse de kurban ameliyesinde ibadet olan, yoksula yardımdır (Hac suresi 36-37). Kısacası Kurban Bayramı, yoksulun ve yoksunun imkan sahiplerinin varlıklarından pay aldığı bir bayramdır.(1) Kurban Bayramında her ne kadar dini bir görevin yerine getirilmesi için yapılan bir ibadet şekli olsa da kesilen hayvanların ihtiyaç sahibi insanlara dinimizce dağıtılması emredildiği için dağıtılacak bu etlerin sağlıklı ve gıda güvenliği açısından güvenli olması gerekmektedir. Bu nedenledir ki “Kurban Bayramında” kesilen “Kurbanlık Hayvanların” toplumsal boyutu olması nedeniyle halk sağlığını yakından ilgilendirmektedir. Çünkü geçmişe baktığımızda çok eski devirlerde insanların et tükettikten sonra hastalanabildikleri fark edilmiştir. Yine eski devirlerde çeşitli inanışlar doğrultusunda kurban edilen hayvanların etleri incelendikten sonra yenilmiştir. Miladdan önceki devirlerden zamanımıza kalan bazı tarihi bulgular et muayenesinin o devirlerde yapıldığını kanıtlamaktadır. Örneğin: Sümerler döneminde hüküm sürmüş Ur Krallığı’na ait bir kabartmada kesilmiş bir sığırların iç organlarının muayene edildiği resmedilmiştir.(3)
Günümüzde kurban bayramında kesilecek olan kurbanlık hayvanın hem dini hem de veterinerlik açısından uyulması gereken şartları vardır. Kurban Bayramında, kurbanlık olarak kesilecek hayvanın satın alınmasından, kesimi ve tüketimine kadar tüm aşamalarına kadar “VETERİNER HALK SAĞLIĞI” ve TEK SAĞLIK açısından büyük önem taşımaktadır. Çünkü bir hayvanın kesilip insan tüketimine sunulması bir takım aşamaları ve bu aşamalarda farklı meslek mensuplarına bir takım sorumluluklar yüklemektedir. Bunun en başında hayvanın dini vecibelere uygun kesimi kadar hayvanın sağlıklı olması gerekir. Sağlıklı olmayan hayvanın istenildiği kadar dini vecibelere uygun kesimi yapılsın kurban olarak dinimizce bir geçerliliği yoktur. Dolayısıyla kurbanlık olarak kesilecek küçük ve büyükbaş hayvanların insan sağlığına zarar vermeyecek bulaşıcı hastalıklardan yani zoonozlardan ari olması gerekmektedir. Zoonoz terimi dünyada ilk defa Alman kökenli dünyaca ünlü bilim insan Prof.Dr.Rudolf K.L.Virchow 1855 yılında Trichinella spiralis ile ilgili yapmış olduğu bilimsel bir araştırma sırasında dile getirmiştir. Daha sonra WHO [World Health Organization (Dünya Sağlık Örgütü <DSÖ>)] UN/FAO [United Nations/Food and Agriculture Organization (Birleşmiş Milletler/Gıda ve Tarım Örgütü)] katılımıyla, 1950 yılının aralık ayında yaptığı toplantısında Prof.Dr.Rudolf K.L.Virchow’un kullandığı “Zoonoz” terimini kabul eder tarifini yapar. D.S.Ö’ü en son şekliyle zoonoz terimini: “Doğal olarak omurgalı hayvanlardan insanlara, insanlardan da hayvanlara geçen hastalıklar ve enfeksiyonlar” olarak tanımlamıştır.(4) Günümüzde zoonotik hastalıklar ( zoonozlar ) bütün dünyada gittikçe önemi artan enfeksiyöz özellikte bir hastalık grubunu oluşturmaktadırlar. Çünkü zoonotik enfeksiyonlar nedeniyle hayvanlarda ölümler görülmekte ve bu nedenle de büyük ekonomik kayıpların ortaya çıkmasının yanında insanların hasta hayvanlarla teması veya hasta hayvanlardan elde edilen hayvansal gıdaları tüketmeleri nedeniyle bulaşabilmekte ve enfeksiyona neden olmakta, bu enfeksiyonların bazıları ölümlere neden olabilmektedir.(5) ProVet International tarafından yapılan bir araştırmaya göre en son tespitler ışığında günümüz dünyasında küresel olarak yılda yaklaşık 2,5 milyar insan zoonozlardan kaynaklanan enfeksiyonlara maruz kaldığı, 2,7 milyon insanın ise zoonozlardan hayatını kaybettiği belirtilmektedir. Ölümcül olmayan zoonozlar bile, dünya üzerinde yıl içinde her dört kişiden birinin zoonotik bir hastalıktan etkilenmesine neden olduğunu göz önüne alındığında, insan sağlığına, toplumlara ve ekonomilerine büyük zararlar vermektedir.(6)
Genel olarak “Zoonoz Hastalıklar” veya “Zoonozlar” hayvanlardan insanlara bulaşan enfeksiyon hastalıklar için kullanılmaktadır. Konakları insan veya hayvan olan birçok mikroorganizma ( bakteriyel, viral, paraziter, mantar, prion v.s) zoonotik hastalıktan sorumludur.(7) Zoonozlar enfeksiyöz özellikte olmasına rağmen, insan ve hayvanlar arasındaki epidemiyolojik bağlantı noktasında ortaya çıkarlar.(5) Bu nedenle Kurban Bayramı, kurbanlık hayvanların hayvanın yetiştirildiği yerden kurban pazarına getirilmesi, kurban pazarlarında satışı, mezbahada veya mezbaha dışında kesimi sırasın da insan ve hayvan arasında bağlantı noktasının yoğun olduğu bir dönemi içermesi nedeniyle “Zoonozlar” insan sağlığı açısından büyük risk oluşturmaktadır. Bu süreç zarfında Zoonotik enfeksiyon etkenlerin insana bulaşması;
- Soluma,
- Yutma ( fekal- oral, gıda kaynaklı)
- Doğrudan temas,
- Arthropodalar ( Vektörler ) ile daima olası.(8)
Bu riskin ortadan kaldırılabilmesi için AB ülkelerinde yaşayan dünyanın değişik ülkelerinden gelmiş müslüman ülkelerin vatandaşlarının kurban bayramı nedeniyle kurbanlık hayvan kesimini belli bir kural getirmiş bulunmaktadır. 24 - 25 Kasım 2010 tarihlerinde İstanbul' da TAIEX ve zamanın Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından organize edilerek düzenlenen " EKİNOKOKKOZİS ve HİDATİK KİST'İN KORUMA ve KONTROL STRATEJİLERİ İLE İZLEME VE RAPORLAMA" konulu çalıştay'a İzmir Veteriner Hekimler Odası Veteriner Halk Sağlığı Çalışma Grubu adına katılma fırsatım oldu. Yabancı ve ülkemizden konu ile ilgili konuşmacıların katıldığı çalıştay'a ülkemizden Tıp ve Veteriner Fakültelerinden akademisyenlerin, hayvan sağlığı şubesi müdürlerinin ve elemanlarının yanı sıra meslek odalarından, belediyelerden ve özel sektörden meslektaşlarımız da katılmıştı. Çalıştayda Luxembourg' dan Sayın Arthur Besh " Experiences concerning protection and control strategies, monitoring and reporting system of Echinococcosis and hydatic cyst and way of adaptation and implementation of the EU aquis. The case of Luxemburg " isimli sunumu sırasında AB'nin Regulation ( EC) No.853 / 2004 ve No.854 / 2004 mevzuatlarının ( bugün bu mevzuatlar 21 Nisan 2021 tarihinde yürürlüğe konulan bulaşıcı hayvan hastalıklarına ilişkin "Hayvan Sağlığı Yasası" olarak bilinen, Avrupa Parlamentosu ve Konseyi'nin 9 Mart 2016 tarihli, bulaşıcı hayvan hastalıkları ve hayvan sağlığı alanındaki belirli yasaları değiştiren ve yürürlükten kaldıran AB - 2016/429 sayılı tüzük içinde yer almaktadır ) uygulanmasından bahsederek bu mevzuatlar çerçevesinde Luxembourg Hükümetinin ülke içi yasal düzenlemeleri çerçevesinde oluşturdukları genel " insanların kendi ihtiyaçlarına yönelik kişiye özel kesimler " le ilgili yasal düzenlemeden bahsetmişti. Bunun üzerine kendisine ülkemizde Kurban Bayramında Kurbanlık Hayvanların Kesimiyle ilgili yaşanan sıkıntıları dikkate alarak hemen aklıma gelen << Ülkenizde çeşitli müslüman ülkelerin vatandaşları çalışmaktadır. Kurban Bayramı nedeniyle bu müslüman ülke vatandaşlarının dini vecibelerini yerine getirmek üzere Kurbanlık Hayvan kesmek istediklerinde nasıl bir uygulama yaptınız ?,konuşmanızda bahsettiğiniz Luxembourg Hükümetinin iç düzenlemeleri çerçevesinde insanların kendi ihtiyaçlarına yönelik kişiye özel kesimlerle ilgili hükümlere mi tabi tuttunuz yoksa özel bir mevzuat düzenlemesine mi gittiniz ?,ayrıca bu kurbanlık hayvanların kesimi sırasında veteriner hekimliği hizmetlerinizi nasıl düzenlediniz ? >> şeklinde sorumu sordum. Kendisinin bana verdiği cevabı gayet netti, şöyle ki; << ülkemizde yaşayan değişik ülkelerin müslüman vatandaşları için özel bir mevzuat düzenlemesine gitmedik, hükümetimizin Regulation ( EC) No.853/2004 ve No.854/2004 mevzuatları çerçevesinde oluşturduğu genel "insanların kendi ihtiyaçlarına yönelik kişiye özel kesimler" le ilgili yasal düzenlemeye tabii tutuldu. Bu çerçevede yabancı ülkelerin müslüman vatandaşlarının dini vecibelerini yerine getirebilecek şekilde islamî şartlara uygun mezbahalar tespit ettik ve oralarda islamî şartlara uygun şekilde veteriner hekim kontrolunda yaptık, evlerde kesime müsaade etmedik. Bu sorumun üzerine toplantıya katılan diğer İngiliz konuşmacılarda katkıda bulundu onlarda ülkelerinde ayni benzer uygulamalayı yaptıklarını söylediler. İngiliz konuşmacılar; bizimde çeşitli ülkelerin müslüman vatandaşları yaşamakta onların dini vecibelerini yerine getirebilmeleri için ve böyle bir uygulamaya geçmeden önce ülkemizde ki imamlarla görüştük, islami şartlara uygun kesim yapılacak mezbahaları tespit ederek bu mezabahalarda hayvanların kesimi sırasında imamları da bulundurarak Veteriner Hekim kontrolünden geçecek şekilde belirlenen mezbahalarda kurbanlık hayvanlarını kesmelerini sağladık, evlerde kurbanlık hayvan kesimi ne kesinlikle müsaade etmedik. Bu uygulamadan ülkemizde ki imamlar ve din görevlileri de memnun kaldı >> (9) şeklinde oldu. Hayvanların kesimlerinin yapıldığı mezbahaların zoonozların önlenmesi hayvan ve insane sağlığının korunması açısından üç ana görevi vardır;
- Halkın sağlık bakımdan kusursuz etle beslenmesini sağlar,
- Hayvanlarda meydana gelen ve insanlara da bulaşabilen zoonoz dediğimiz hayvan hastalıklarının yayılmasına mani olur,
- Kasaplık hayvan ve et pazarlarını kontrol altında tutarak et ekonomisinde dengeyi sağlar. (9)
Bu nedenle toplumumuzun et ihtiyacının karşılamak başta olmak üzere Kurban Bayramı nedeniyle kesilecek kurbanlık kasaplık büyük ve küçükbaş hayvanların kesimlerinin mezbahada yapılması halk sağlığı ve zoonozlar ile mücadelede büyük önem taşımaktadır
Kurban Bayramı sadece Kurbanlık Hayvanın kesiminden ibaret olmayıp etin gıda güvenliği açısından tüketime uygun olup olmadığının bilinmesi de önemlidir. Çünkü gıda güvenliği açısından etin tüketime uygun olmaması halinde tüketilmez, tüketilmesi halinde ciddi sağlık sorunlarının ortaya çıkması olasıdır. Bu nedenle hayvanın kesiminden sonra kanının akıtılıp, derisinin yüzülmesinden sonra iç organlarının ve et’in muayenesi çok önemlidir. Bu muayene mezbahalarda veya mobil kesim ünitelerinde Veteriner Hekim tarafından gerçekleştirilir. Et muayenesinin esas amacı hayvanlardan ve hayvansal ürünlerden insanlara ve hayvanlara geçebilecek hastalıkların ( zoonoz hastalıkların ) zincirini kırmak ve salgın hayvan hastalıklarıyla savaşılmasına destek olmaktır. Et muayenesiyle, kesim hayvanları kesim öncesi sağlıklı görünse de kesim sonrası mevcut olabilen hastalıklar belirlenir. Bu belirleme öncelikli olarak muayeneyi yapan Veteriner Hekim tarafından kesimi yapılan hayvanın karkas gövdesi ve organlarının patolojik anatomik bulgulara dayanılarak makroskopik et muayenesiyle gerçekleşir. Şüpheli durumlarda et hakkında sağlıklı karar verebilmek ve hastalık etkeninin tespiti için Veteriner Hekim kesilen hayvandan elde ettiği et numunesini bakteriyolojik muayeneye sevk eder. (9) Bu bağlamda enfeksiyon hastalıkları et muayenesi açısından üç grup halinde ele alınır, bunlar;
- Kesim hayvanlarında ve insanlarda görülen ve hayvanlardan insanlara geçebilen Enfeksiyon Hastalıkları [ Zoonoz Hastalıklar ( zoonozlar )]
- Yalnız hayvanlarda görülen ve insanlara geçmeyen enfeksiyon hastalıkları.
- Yara enfeksiyonları ve intoksikasyonlar.(3)
Bu üç grubun birincisi olan “Kesim hayvanlarında ve insanlarda görülen ve hayvanlardan insanlara geçebilen Enfeksiyon Hastalıkları [ Zoonoz Hastalıklar ( zoonozlar )] “ makalemize konu olan, insan ve hayvan sağlığını ayni anda ilgilendirmesi nedeniyle “Veteriner Halk Sağlığı “ açısından büyük önem arz etmektedir. Bu grupta yer alan,”Kurban Bayramında” kesimi yapılan kurbanlık hayvan olarak sığır, koyun ve keçi gibi büyük ve küçük baş hayvanların kesimini dikkate aldığımızda “Kesim hayvanlarında ve insanlarda görülen ve hayvanlardan insanlara geçebilen Enfeksiyon Hastalıkları [ Zoonoz Hastalıklar ( zoonozlar )] “ olarak risk oluşturan hastalıkları şöyle sıralayabiliriz: Şarbon ( Anthrax ), Şap ( Aphthae epizootica), Bruselloz ( Brucellosis), Tüberküloz ( Tuberculose-Mycobacterium bovis ), Tularemi ( Tularamie), Aktinomukoz , Salmonelloz ( Salmonellosis, Paratyphus ), Bulaşıcı lenfanjit ( Lymphangitis epizootica), Kuduz ( Lyssa, Rabies), Sığır paratüberkülozu ( Enteritis paratuberculosa bovum), Sığır Pastörellozu ( Pasteurellosis bovis), Sığır Çiçeği ( Cowpox), Q Ateşi ( Q Fever), Leptospiroz ( Leptospirosis ), E.coli O157:H7 ve Prion ( BSE ) yi, ayrıca zooparazitler olarak; Taenia saginata’nın larva şekli olan Sığır Sistiserki ( Cysticercus bovis), Kist hidatik, Echinococcus granulosus (E. granulosus)’u (3,10,11) , mezbaha dışı, açık arazide, kırsalda kurbanlık hayvan kesimim yapılması halinde KKKA (Kırım Konga Kanamalı Ateşi) açısından risk söz konusu olduğu için KKKA’ de dahil ederek sayabiliriz.
Dünya çapında yaygın olan bu enfeksiyonlar çoğunlukla evcil hayvanlar ve insanlarla yayılır. Zoonotik enfeksiyonlar kendi dağılım alanlarında yerelleşmişlerdir, sıklıkla konakçı ve konak arasındaki birliği yansıtır. Bundan dolayı sıklıkla insan beslenme alışkanlıkları, davranış ilişkilerinden ve değişik hayvan türleriyle olan ilişkilerden etkilenirler.(10) Bu nedenledir ki “Kurban Bayramında” kurbanlık hayvanların kesilmesi, zoonozların herhangi bir şekilde çevreye yayılmaması için alınacak tedbirler büyük önem taşımaktadır. Ülkemizde bu konuda alınan tedbirlere baktığımızda “Kurban Bayramı” nedeniyle Tarım ve Orman Bakanlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı ile Türkiye Diyanet Vakfı temsilcilerinden oluşan Bakanlıklar Arası Kurban Hizmetleri Kurulu katkılarıyla hazırlanarak, 19.06.2021 tarih ve 31516 sayılı T.C.Resmi Gazete’de yayınlanan 2021 Yılı Kurban Hizmetlerinin Uygulanmasına Dair 21 sayfalık Tebliğ’in (12) yayınlandığını görüyoruz. Tebliğ Veteriner Halk Sağlığı ve Tek Sağlık açısından bir takım eksiklikler içermektedir. Belediyeler olanaklarını kullanarak hayvan satış ve kesim yerlerinde Veteriner Hekim istihdam etse de, küçük belediyelerin ve belediyelerin dışındaki kuruluşların bunları yerine getirmesi çok zor. Tebliği incelediğimizde, her ne kadar ciddi tedbir alındığı görülse de, ülke şartları açısından uygulanabilirliğine baktığımızda, tebliğin İkinci Bölüm, “Kurban Hizmetleri Komisyon Çalışmaları” başlığı, Komisyon Çalışmaları alt başlığı, Madde-5/1 ve 5/2’de yer alan çalışmalar idealistçe hazırlanmış olmasına karşı bir çoğunun uygulanması, yine Üçüncü Bölüm, “Kurban Satışı ve Kesimi yapılacak yerlerin fiziksel özellikleri ve uyulması gereken kurallar “ başlığı Madde-15’de belirtilen kuralların Türkiye genelinde yerine getirilmesi çok zor. Çünkü bu kuralların uygulanması ve çalışmaların hayata geçirilebilmesi için önceden oluşturulmuş yeterli alt yapı yok. Tebliğin Üçüncü Bölüm, “Kurban Satış yerlerine yönelik alınacak önlemler”de iMadde – 11’ e baktığımızda 11/4’de Veteriner Hekim Odaları ile işbirliğinden bahsediliyor, Veteriner Hekim Odaları İllerde Vali Başkanlığında kurulan komisyonlara davet edilmemesi çok garip bir durum ! Komisyon çalışmalarına davet edilmeyen, ciddiye alınmayan bir meslek örgütü ile iş birliğinden bahsetmek abetsle iştigal.Üçüncü Bölüm, Kurbanlık hayvanların kesiminde ve kesim yerlerinde dikkat edilecek hususlar” başlığı altında Madde-12’de kesim yerlerinin kontrol ve denetiminde veteriner hekim görevlendirilmesine rağmen kesimi yapılan kurbanlık hayvanın karkasının veteriner hekim tarafından muayene edileceği belirtilmemiş. Yine Madde-15 kapsamı dışında bırakılan “Etrafı kapatılmış özel mülk veya bahçesinde kurban keseceklerin uyması gereken kurallar” başlığı Madde-16’da belirtilen kurallara vatandaşlarımızın uymaları çok zor. Her Kurban Bayramında yaşanan kargaşa yaşanmaya devam edilecektir. Park, bahçe. cadde. sokak, bina önleri, meydan gibi umuma açık ve kurban satışı ile kesimine uygun olmayan yerler için yasak getirilmiş olsa da şehir dışında tarla, bağ, bahçe v.s gibi mezbaha dışı açık alanda gayri hijyenik şartlarda, veteriner hekim muayenesinden uzak kurbanlık hayvan kesimi devam edecektir. Bu durum kurban etinin gıda güvenliğinin sağlanması ve zoonotik hastalıkların bulaşması açılarından büyük risk oluşturmaktadır. Bir diğer husus tebliğde belirtilen şekillerde Belediyelerce, kurban satış yerlerine yakın kurbanlık hayvan kesim yerlerinde yığılmalar olacağı için COVID-19 pandemisi açısından baktığımızda Delta - plus mutantlarının hızlı bulaşma özelliklerini dikkate aldığımızda ayrı bir risk oluşturmaktadır.
Bu tebliğ hükümleri dikkate alınarak çeşitli büyük kuruluşlar tarafından özel olarak organize edilen, veteriner hekim kontrolünde kurbanlık hayvan kesiminin yapılıp kesilen kurbanlık hayvanların etlerinin veteriner hekim tarafından muayene edilip adrese teslim şeklinde yapılan organizasyonlar yukarıda bahsetmiş olduğum AB ülkelerinde uygulanan uygulamaların benzeri olup bu tip organizasyonların belli bir plan dahilinde ülkemiz genelinde daha yaygın hale getirilmesi başta tüm dünyayı kasıp kavuran COVID-19 pandemisine neden olan SARS-CoV-2 koronavirüs ve ortaya çıkan mutantların ve zoonoz hastalıkların yayılmasının önüne geçilmesi açısından çok önemlidir. Çünkü özel organizasyonlarla mezbahalarda yapılan kurbanlık hayvan kesimlerinin dışında mezbaha dışı şartlarda yapılacak kurbanlık hayvanların kesimleri sırasında yaşanacak izdiham ve yoğunluklar zaten yeteri kadar COVID-19 aşılamasının yapılmadığı ülkemiz açısından büyük risk oluşturması olası. Bir diğer önemli konu ise özel organizasyonlarla mezbahalarda yapılan kurbanlık hayvan kesimlerinin dışında yapılacak kurbanlık hayvanların kesimleri sırasında akıtılan kan boşa, toprağa veya kanalizasyona akıtılması, özellikle ekonomik değeri olan sakatat ve diğer iç organlarının değerlendirilmesi mümkün olamaması nedeniyle imha edilmesi kaçınılmaz olacağı için büyük milli servet kaybına neden olacaktır. Ülkemizde zoonozlarla mücadelede başarı elde etmek istiyorsak, başarının birinci şartı kurban bayramlarında kurbanlık hayvanların kesimlerinin muhakkak mezbaha ortamında kesimlerinin yapılması ve kesilen hayvanların karkaslarının veteriner hekim kontrolünden geçecek şekilde bir organizasyonun ve yapılanmanın yapılabilmesi için ülke genelinde ciddi çalışmalar yapılmalı bunun için kaynaklar ayrılmalıdır.
Kaynaklar.
- Serpen,A. Kurban Bayramında Veteriner Halk Sağlığı Açısından Nelere Dikkat Etmeliyiz. Çiftlik Dergisi,24 Ekim 2012,İnternette Ulaşıldığı Tarih:15.07.2021,
- CİLACI,O,(1979) İlâhi Dinlerde Kurban. Diyanet Dergisi, Eylül – Ekim 1979, Cilt:18, Sayı:5
- İnal,T.Kesim Hayvanları ve Et Muayenesi.1995,Saray Kitabevi-Bornova/İZMİR
- Yılmaz,O.,Oymak,S,Serpen,A. Zoonozlarla Mücadelede Veteriner Halk Sağlığı ve Tek Sağlık,İzmir Veteriner Hekimleri Odası,Veteriner Halk Sağlığı Yayını,Yayın No:2018/1
- İzgür,M. ve Doğanay,M.Zoonozların Önemi ve Genel Bakış. Zoonozlar.Hayvanlardan İnsanlara Bulaşan Enfeksiyonlar.2009-ANKARA
- Serpen,A.Zoonozlar ve SARS-CoV-2 Koronavirus.Medikirtik,11.06.2021,İnternette Ulaşıldığı Tarih: 14.7.2021,
- Doğanay,M. ve Altıntaş,N.Zoonozlar.Hayvanlardan İnsanlara Bulaşan Enfeksiyonlar. Önsöz.2009-ANKARA
- Kayabaş,Ü. Hayvan Ürünleri ile Temasla Gelişen İnfeksiyonlar-Zoonozlar.İnternette Ulaşıldığı Tarih:15.07.2021,
https://www.klimik.org.tr/wp-content/uploads/2016/11/Zoonozlar-%C3%9Cner-Kayaba%C5%9F.pdf
- Serpen,A. AB Sürecinde Türkiye’de Kurban Bayramında Kurbanlık Hayvan Kesimi. 14.10.2013, Bandırma Manşet.com. İnternette Ulaşıldığı tarih:14.07.2021.
- Ekiz,F. Ve ark. Zoonotik Enfeksiyonlar.Güncel Gastroenteroloji,Aralık 2007
- Serpen,A.Gıda Güvenliğimiz ve Sağlığımızı Tehdit Eden Gıda Kaynaklı Gizli Zoonotik TehlikeE.coli O157:H7.İnfovet Aylık Hayvan Sağlığı Sektörü Dergisi, Mayıs 2017,Sayı:41 - iSTANBUL
- 2021 Yılı Kurban Hizmetlerinin Uygulanmasına Dair Tebliğ.T.C.Resmi Gazete, 19.06.2021 Tarih ve Sayı: 31516.
https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2021/06/20210619-21.pdf